گردآوری و ترجمه : الهام توکلی
اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان شاهین شهر و میمه
درخت گز روغن (Moringa) ، گیاهی است با ارزش که تمامی بخشهای آن قابل استفاده و بهره برداری میباشد و به دلیل فواید فراوان این درخت ، "درخت معجزه" لقب گرفته است. در این مقاله دو گونه M.oleifera وM.peregrine(گونه موجود در ایران) معرفی میگردد. با جستجوی کوتاهی در میابیم که به علت خواص دارویی ، بهداشتی و غذایی ، برگ، دانه ، گل، چوب و.... مورینگا در جهان به طور گسترده ای مورد مصرف تجاری قرار گرفته و درآمدزایی و اشتغال زایی بالایی را برای کشورهای تولید کننده محصولات آن به ارمغان آورده ، و با توجه به این موضوع که در ایران، گیاهی ناشناخته باقی مانده و تنها به صورت محلی؛ در استانهای جنوبی کشور به طور بی رویه مورد بهره برداری قرار میگیرد، موجبات انقراض آن را فراهم کرده است و از آنجایی که در بسیاری از موارد، خواص مشابهی برای گونه های آن ذکر شده، بر خود لازم دانستم که ابتدا در مورد گونه M.oleifera و موارد استفاده آن در جهان توضیحاتی داده و سپس گونه FioriM.peregrine معرفی شود.
نکته قابل ذکر دیگر ، رشد و تکثیر مورینگا در شرایط سخت بیابانی ، سنگلاخی و کم آبی است، که با توجه به اقلیم کشور عزیزمان، ایران، می توان از آن در طرح های بیابان زدایی و تثبیت خاک استفاده نمود.
با امید به این که از این نعمت الهی به طور مناسب و بهینه بهره ببریم .
رده بندی
اسامی رایج
Moringa, Miracle tree, Ben-oil tree, Cabbage tree, Clarifier tree, Drumstick tree, Horse-radish tree
خصوصیات گیاه
گَز روغَن (Moringa) یا گز رخ نام گونه‌ای گیاه است از تیره گزروغنیان. گزروغنیان (Moringaceae) تیره‌ای از کلم‌سانانِ غالباً درختی شامل حدودسیزده گونه با برگهای مرکب و میوۀ پوشینۀ نیام‌مانند هستند.
خانواده گزروغنیان تیره کوچکی از گیاهان گلدار جداگلبرگ و فقط شامل یک جنس بنام گز روغن مرکب از معدودی انواع درختی است غالب آنها در نواحی گرم و مرطوب مانند عربستان، هند، هیمالیا، برمه و استانهای جنوبی ایران (سیستان و بلوچستان و هرمزگان) مشاهده شده است. از مشخصات این گیاه این است که برگهایی شانه‌ایی مضاعف با تقسیمات بیشتر که مرکب از برگچه‌های کوچک و متقابل و گل‌هایی با اجزای ۵ قسمتی دارند میوه آنها به صورت کپسول دراز و نیام مانند محتوی دانه‌هایی به اندازه مغز پسته تا ۱۵ و گاهی بیشتر و با جنین راست و مجاوری ترشحی برخی از گونه‌های این خانواده از انواع دارویی و صمغ تولید می‌نمایند. ازدانه‌های برخی از این گونه‌ها روغن استخراج می‌شود.
گیاه گز روغن در شرایط بسیار سخت مستقر می‌شود. انتشار این گونه روی مناطق سنگلاخی و جایی که کوچکترین اثری از خاک وجود ندارد اعجاب برانگیز است .
موارد استفاده
مورینگا درختی است با خواص فراوان به طوری که از تمامی قسمتهای گیاه برای مصارف گوناگون میتوان استفاده نمود. در زیر بخشی از موارد استفاده را به طور خلاصه و به شکل نمودار بیان نموده و در ادامه به شرح بعضی از آنها میپردازیم:
-
برگ و شاخه، میوه و پوست و تفاله میوه علوفه مناسبی برای دامهایی نظیر بز و گوسفند است.
-
گلهای آن برای پرورش زنبورعسل و تهیه عسل دارویی بسیار مناسب است.
-
ساقه درخت،صمغی ترشح می‌کند که سفید بوده و در برابر هوازدگی به رنگ قهوه‌ای قرمز یا قهوه‌ای مایل به سیاه در می‌آید و در چارچوب نقش و نگار روی پارچه پنبه‌ای یا چیت مورد استفاده قرار میگیرد.
-
عصاره حاصله از جوشانده برگ در دباغی پوست و آماده‌سازی مشک آب و دوغ استفاده می‌شود.
-
چاشنی و ادویه‌ای که از ریشه درخت تهیه می‌شود به هضم غذا کمک بسیاری می‌نماید.
-
پوست تنه گیاه ضد جَرَب است و در درمان خارش مورد استفاده قرار میگیرد.
-
جوشانده پوست و ریشه به صورت حمام گرم و کمپرس محلول گرم برای رفع اسپاسم یا انقباض عضلانی مفید است.
-
برگهای گیاه به عنوان مدر و دارای اثرات دارویی شبیه آدرنالین برای درمان سوزاک بسیار مفید است.
-
از گلهای آن برای دفع انگل، معالج تورم و جلوگیری از بزرگ شدن پروستات استفاده می‌شود.
-
از میوه نارس به عنوان سم استفاده می‌شود.
-
از بذر آن به عنوان آجیل استفاده می شود.
-
از پوست آن در تهیه تشک ، کاغذ و طناب استفاده می‌شود.
-
برگهای تازه ، گلها و میوه جوان آن همانند سبزی مصرف غذایی دارند.
-
برای این که درختچه‌ای زیبا و با شاخه‌های بلند و گلهای سفید و میوه‌های تشکیل و منحصر به فرد است بنابراین برای کشت در پارک‌ها، بلوارهای شهری می‌تواند کاربرد داشته باشد.
نحوه تکثیر درخت
مورینگا یک درخت سریع الرشد است به طوری که طول آن در سال اول می تواند به 3 متر نیز برسد. کاشت آن بسیار آسان است و به وسیله بذر و یا قلمه در زمین در منطقه آفتابی انجام می شود. به آسانی با قلمه زدن تکثیر شده و به آبیاری زیاد ، آفت کش های خاص ، و یاکود نیاز ندارد، در حالی که نسبت به خاک سنگی بیش ازحد اسیدی، قلیایی، شور و یا سخت تحمل پذیر است. تجزیه برگ مورینگا بر روی زمین درنهایت، خاک نابارور را غنی می‌سازد. تنها نقاط ضعف آن آبیاری زیاد و دمای کمتر از 4 درجه است.
قلمه زدن
کاشت بذر
-
در زمین
-
در کیسه های پلاستیکی
انتقال نهال
قلمه زدن
پس از توقف میوه دهی درخت در هر سال ، برای رشد شاخه های جدید ، نیاز به قطع شاخه های قدیمی میباشد. این شاخه ها گزینه های بسیار مناسبی برای رشد درختان جدید هستند.
1 - حداقل 2.5cm در قطر و حداقل 1.8mدر طول برش ایجاد کنید.
2 –یک سوراخ 1m×1m×1mحفر نمایید.
3 - برش را در این سوراخ قرار داده و با مخلوطی از خاک، شن و ماسه و کود کمپوست پر کنید. قاعده برش را محکم ببندید. آن را به صورت گنبد کوچک یا مخروطی ، شیبدار به سمت پایین به دور از برش شکل دهید. بهتر است آب با شاخه درخت جدید برخورد نکند.
4 – سخاوتمندانه به آن آب دهید ولی به صورتی که قلمه ها در آب غرق نشوند.
کاشت بذر
دانه های مورینگا فاقد دوره خواب است و می توانند به محض بلوغ کاشته شوند.
-
کاشت بذر در زمین : بهترین کار برای کاشتن دانه ها این است که آنها را به طور مستقیم در محل مورد نظر جهت درخت قرار داد و از جابجایی نهال خودداری کرد. نهال، جوان و شکننده هستند و اغلب نمی تواند پس از جابجایی زنده بماند.
برای کاشت بذر به طور مستقیم در زمین :
1 - یک منطقه با خاک سبک و شنی انتخاب کنید ، خاک سنگین رسی و یا آب گرفته مناسب نیست.
2 – گودالی با ابعاد 30 cm×30 cm×30 cm حفر کنید. مجدداً آن را با خاک سبک پر نمایید. کود کشاورزی یا کمپوست به رشد بهتر درخت کمک خواهد کرد، اگر چه درختان مورینگا در خاکهای فقیر نیز رشد میکنند.
3 – سه تا پنج دانه را با فاصله 5 cm از هم در گودال قرار دهید . عمق آنها نباید بیش از 1.5 cm یا یک بند انگشت باشد.
4 – خاک را به اندازه کافی مرطوب نگه دارید ، نه آنقدر که قسمت بالای آن خشک و نهال در حال ظهور خفه گردد و نه بیش از حد مرطوب که دانه ها غرق و پوسیده شوند.
5 – وقتی که طول نهالها 10 cm تا15 cm شد ، سالمترین نهالها را در زمین نگه داشته و بقیه را حذف کنید. موریانه ها و نماتد می تواند نهال جوان را بکشند بنابراین اقدامات لازم برای حفاظت از آنها را از این دوخطر انجام دهید.
توجه:در صورتی که خاک سنگین است ، یک سوراخ بزرگتر از 90 cmدر قطر و 90 cm در عمیق حفر و آن را با 1 قسمت شن و ماسه و 2 قسمت خاک اصلی پر نمایید . کمپوست و یا کود اضافه شده کمک خواهد کرد .
-
کاشت بذر در کیسه پلاستیکی : هنگامی که کاشت مستقیم در زمین امکانپذیر نمیباشد از روش زیر استفاده کنید:
1 – کیسه های نهال را با مخلوط خاک سبک یعنی 3 قسمت خاک به 1 قسمت شن و ماسه پر کنید.
2 – دو یا سه بذر را در هر کیسه در عمق 0.5 cm قرار دهید.
3 – آن را به اندازه کافی مرطوب نگه دارید. جوانه زنی در دو هفته رخ می دهد.
4 –جوانه های اضافی را جابجا کنید و تنها یکی از آنها را در هر کیسه باقی بگذارید
نهال را پس از چهار تا شش ماه ، زمانی که طول آنها به60-90 cmرسیدمی‌توان جابجا کرد.
بازدید : 19928
19 اسفند 1392 ساعت 01:04 ب.ظ