.png)
سیدحسین سیدحسینی
کارشناس ارشد تحقیقات جنگل و مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان
چکیده
یکی از مسائلی که رودرروی جهان بی اهمیت تلقی شده گسترش بیابان ها و پدیده ریزگردهاست. ايران با 1/2 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. شناخت قابلیتها، ظرفیتها، پتانسیل ها، توان ها و نیازها در برنامه ریزی، سیاستگذاری و مدیریت مناطق بیابانی حائز اهمیت است. حدود 5/32 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد. اهداف عالی در مدیریت مناطق بیابانی و جهت گیری راهبردی در آن میتواند ایده ها و تئوری های موجود را به منصه ظهور در آورد. در راستای تحقق رویکرد های مدیریتی و اقتصادی که شامل مشارکت، فرهنگ سازی، تامین آب، تامین انرژی، توسعه جنگلکاریها با گونه های خوشخوراک بمنظور مقابله با بیابانزایی و تامین علوفه مورد نیاز شتر، توسعه پرورش شتر، توسعه پایدار کشاورزی در حفظ اکوسیستم مناطق بیابانی، ترسیب کربن، اکوتوریسم و توسعه صنایع دستی بایستی اقدامات جدی بعمل آورد. با سرمایه گذاری و استفاده از نیروی انسانی بیکار جوامع محلی مناطق بیابانی، می توان تحول عظیمی در تولید ثروت، کسب درآمدها و اشتغال افراد بیکار و کارآمد جویای کار در این مناطق محروم ایجاد کرد و از سیل مهاجرت ها که عامل بعدی بیایانزایی پس از دخالت های انسان در تخریب سرزمین و بیابانزایی است جلوگیری نمود. طرح مذکور ضمن جلوگیری از بیابانزایی و کنترل ریزگردها در مناطق بیابانی میتواند با همکاری سازمان ملل متحد بعنوان الگویی مناسب با در آمد اقتصادی برای کشورهای عربی که تولید کننده ریزگردها هستند باشد، زیرا این کشورها علاقه مند به توسعه پرورش شتر هستند و مشکل تامین علوفه موردنیاز او را دارند و در شرایط فعلی در انجام هزینه های مقابله با ریزگردهایی که وارد ایران می شود بی توجهی میکنند.
کلمات کلیدی: ریزگرد، بیابان، مدیریتی، اقتصادی، جنگلهای دست کاشت، شتر
1-مقدمه
همگام با رشد اقتصادی، فشار بر سیستم های طبیعی و منابع کره زمین افزایش می یابد. اقتصاد به رشد خود ادامه می دهد اما اکوسیستمی که اقتصاد به آن وابسته است ، رشد نمی کند واین امر رابطه ای تنش زا پدید آورده است. رشد شاخص های اقتصادی مثبت و شاخص های زیست محیطی هر روز منفی تر می شود. جنگل ها کوچکتر می شوند ، سطح سفره های زیرزمینی پایین تر می رود ، خاکها فرسوده می شوند ، بیابان ها توسعه می یابند و با نابودی اکوسیستم بیابان، شتر از جایگاه اصلی اش که بیابان است رانده می شود. بیابان زایی در کنار دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سه چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ محسوب میشود. به همین منظور سازمان ملل متحدد کمیته ای بین الدول جهت تدوین کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی راه اندازی نمود و این کمیته پس از ۳ سال طی جلسات مختلف سرانجام در ۱۷ ژوئن (برابر با ۲۷ خرداد) ۱۹۹۴ کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) را تاسیس نمود. یکی از مسائلی که رودرروی جهان بی اهمیت تلقی شده گسترش بیابان هاست. ايران با 1/2 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقليم خشك و فراخشك قرار دارد كه 3/1 برابر درصد جهاني (19/6 درصد) است. اگر چه 32/5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 43/7 ميليون هكتار آن در زمره اكوسيستم بياباني است. 20 ميليون هكتار از اكوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است. از این مقدار 6/4 ميليون هكتار در محدوده کانونهای بحرانی است كه در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان كشور پراكنده است. چنین شرایطی باعث شده که بيش از 20 درصد مساحت كشور را اراضی بيابانی تشكيل دهند. با توجه به وجود حدود 2 میلیون هکتار جنگلهای دست کاشت بصورت تاغزار و ارزشمند در مقابله با بیابانزایی، و لزوم توسعه آن در مناطق بیابانی کشور، بیش از50 درصد آنها به سن دیر زیستی رسیده اند که بعلت رقابت بین نهالها وکاهش رطوبت و افت شدید آبهای زیر زمینی مورد هجوم انواع آفات و بیماریها قرار گرفته اند، لذا داشتن یک برنامه مدیریتی- اجرایی مناسب جهت غنی سازی گونه های گیاهی و خاک در ناغزارهای سنواتی امری ضروری است. اهداف عالی مدیریت و جهت گیری راهبردی در آن مهمترین موضوعی است که در عمل می توان ایده ها و تئوری های موجود در این رابطه را به منصه ظهور در آورد، لذا بایستی در راستای اجرای صحیح و اصولی در طرح مذکور به تحقق رویکردهای مدیریتی و اقتصادی که شامل مشارکت، فرهنگ سازی، تامین آب تامین انرژی، عملیات پرورشی جنگلکاری ها، ترسیب کربن، توسعه پرورش شتر، اکوتوریسم و توسعه صنایع دستی و الگوسازی جهانی می باشند، نائل شویم. شناخت قابلیتها ، ظرفیتها، پتانسیل ها، توان ها و نیازها در برنامه ریزی، سیاستگذاری و مدیریت مناطق بیابانی حائز اهمیت است. شناخت و حل مشکلات و مسائل اقتصادی-اجتماعی ساکنین و عشایر مناطق بیابانی کمک شایانی به اهداف طرح وتوسعه پایدار این مناطق می نماید. بر اساس تحقیقات انجام شده در روستاهای مناطق بیابانی شرق کاشان (کردوانی و کرمی، 1348 تا 1354) ، طی 5 مرحله راجع به موقعیت جغرافیایی و وضع طبیعی و اجتماعی، مطالعات اقتصادی شامل زراعت، باغداری، دامداری، کارگری، پیشه وری و قالیبافی، نتایج حاصله ناشی از کم آبی، مهاجرت ها، نداشتن اطلاعات کافی، پایین بودن کیفیت نیروی انسانی، سنتی بودن روشها در کشاورزی، گویای مشکلات و معضلات اقتصادی–اجتماعی جوامع مناطق بیابانی میباشد، لذا میتوان با اجرای رویکردهای مذکور مشکلات ناشی از معضلات اقتصادی و اجتماعی اینگونه مناطق را مرتفع کرد.
شکل 1: ثمره بیابانزایی و تولید ریزگردها، دخالت های ناآگاهانه انسان در طبیعت
2-مواد و روشها:
1-2-بیابانهای ایران
شکل 2- پراکنش بیابانهای ایران بر روی نقشه
حدود 32/7 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، ايران با 2/1 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقليم خشك و فراخشك قرار دارد كه 3/1 برابر درصد جهاني (19/6 درصد) است. در حال حاضر سرانه بيابان در كشور0/5 هكتار است، در حاليكه سرانه جهاني آن 0/22 هكتار مي‌باشد.
جدول شماره 1: سطح اراضي بياباني ايران
کارشناس ارشد تحقیقات جنگل و مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان
چکیده
یکی از مسائلی که رودرروی جهان بی اهمیت تلقی شده گسترش بیابان ها و پدیده ریزگردهاست. ايران با 1/2 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. شناخت قابلیتها، ظرفیتها، پتانسیل ها، توان ها و نیازها در برنامه ریزی، سیاستگذاری و مدیریت مناطق بیابانی حائز اهمیت است. حدود 5/32 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد. اهداف عالی در مدیریت مناطق بیابانی و جهت گیری راهبردی در آن میتواند ایده ها و تئوری های موجود را به منصه ظهور در آورد. در راستای تحقق رویکرد های مدیریتی و اقتصادی که شامل مشارکت، فرهنگ سازی، تامین آب، تامین انرژی، توسعه جنگلکاریها با گونه های خوشخوراک بمنظور مقابله با بیابانزایی و تامین علوفه مورد نیاز شتر، توسعه پرورش شتر، توسعه پایدار کشاورزی در حفظ اکوسیستم مناطق بیابانی، ترسیب کربن، اکوتوریسم و توسعه صنایع دستی بایستی اقدامات جدی بعمل آورد. با سرمایه گذاری و استفاده از نیروی انسانی بیکار جوامع محلی مناطق بیابانی، می توان تحول عظیمی در تولید ثروت، کسب درآمدها و اشتغال افراد بیکار و کارآمد جویای کار در این مناطق محروم ایجاد کرد و از سیل مهاجرت ها که عامل بعدی بیایانزایی پس از دخالت های انسان در تخریب سرزمین و بیابانزایی است جلوگیری نمود. طرح مذکور ضمن جلوگیری از بیابانزایی و کنترل ریزگردها در مناطق بیابانی میتواند با همکاری سازمان ملل متحد بعنوان الگویی مناسب با در آمد اقتصادی برای کشورهای عربی که تولید کننده ریزگردها هستند باشد، زیرا این کشورها علاقه مند به توسعه پرورش شتر هستند و مشکل تامین علوفه موردنیاز او را دارند و در شرایط فعلی در انجام هزینه های مقابله با ریزگردهایی که وارد ایران می شود بی توجهی میکنند.
کلمات کلیدی: ریزگرد، بیابان، مدیریتی، اقتصادی، جنگلهای دست کاشت، شتر
1-مقدمه
همگام با رشد اقتصادی، فشار بر سیستم های طبیعی و منابع کره زمین افزایش می یابد. اقتصاد به رشد خود ادامه می دهد اما اکوسیستمی که اقتصاد به آن وابسته است ، رشد نمی کند واین امر رابطه ای تنش زا پدید آورده است. رشد شاخص های اقتصادی مثبت و شاخص های زیست محیطی هر روز منفی تر می شود. جنگل ها کوچکتر می شوند ، سطح سفره های زیرزمینی پایین تر می رود ، خاکها فرسوده می شوند ، بیابان ها توسعه می یابند و با نابودی اکوسیستم بیابان، شتر از جایگاه اصلی اش که بیابان است رانده می شود. بیابان زایی در کنار دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سه چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ محسوب میشود. به همین منظور سازمان ملل متحدد کمیته ای بین الدول جهت تدوین کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی راه اندازی نمود و این کمیته پس از ۳ سال طی جلسات مختلف سرانجام در ۱۷ ژوئن (برابر با ۲۷ خرداد) ۱۹۹۴ کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) را تاسیس نمود. یکی از مسائلی که رودرروی جهان بی اهمیت تلقی شده گسترش بیابان هاست. ايران با 1/2 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقليم خشك و فراخشك قرار دارد كه 3/1 برابر درصد جهاني (19/6 درصد) است. اگر چه 32/5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 43/7 ميليون هكتار آن در زمره اكوسيستم بياباني است. 20 ميليون هكتار از اكوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است. از این مقدار 6/4 ميليون هكتار در محدوده کانونهای بحرانی است كه در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان كشور پراكنده است. چنین شرایطی باعث شده که بيش از 20 درصد مساحت كشور را اراضی بيابانی تشكيل دهند. با توجه به وجود حدود 2 میلیون هکتار جنگلهای دست کاشت بصورت تاغزار و ارزشمند در مقابله با بیابانزایی، و لزوم توسعه آن در مناطق بیابانی کشور، بیش از50 درصد آنها به سن دیر زیستی رسیده اند که بعلت رقابت بین نهالها وکاهش رطوبت و افت شدید آبهای زیر زمینی مورد هجوم انواع آفات و بیماریها قرار گرفته اند، لذا داشتن یک برنامه مدیریتی- اجرایی مناسب جهت غنی سازی گونه های گیاهی و خاک در ناغزارهای سنواتی امری ضروری است. اهداف عالی مدیریت و جهت گیری راهبردی در آن مهمترین موضوعی است که در عمل می توان ایده ها و تئوری های موجود در این رابطه را به منصه ظهور در آورد، لذا بایستی در راستای اجرای صحیح و اصولی در طرح مذکور به تحقق رویکردهای مدیریتی و اقتصادی که شامل مشارکت، فرهنگ سازی، تامین آب تامین انرژی، عملیات پرورشی جنگلکاری ها، ترسیب کربن، توسعه پرورش شتر، اکوتوریسم و توسعه صنایع دستی و الگوسازی جهانی می باشند، نائل شویم. شناخت قابلیتها ، ظرفیتها، پتانسیل ها، توان ها و نیازها در برنامه ریزی، سیاستگذاری و مدیریت مناطق بیابانی حائز اهمیت است. شناخت و حل مشکلات و مسائل اقتصادی-اجتماعی ساکنین و عشایر مناطق بیابانی کمک شایانی به اهداف طرح وتوسعه پایدار این مناطق می نماید. بر اساس تحقیقات انجام شده در روستاهای مناطق بیابانی شرق کاشان (کردوانی و کرمی، 1348 تا 1354) ، طی 5 مرحله راجع به موقعیت جغرافیایی و وضع طبیعی و اجتماعی، مطالعات اقتصادی شامل زراعت، باغداری، دامداری، کارگری، پیشه وری و قالیبافی، نتایج حاصله ناشی از کم آبی، مهاجرت ها، نداشتن اطلاعات کافی، پایین بودن کیفیت نیروی انسانی، سنتی بودن روشها در کشاورزی، گویای مشکلات و معضلات اقتصادی–اجتماعی جوامع مناطق بیابانی میباشد، لذا میتوان با اجرای رویکردهای مذکور مشکلات ناشی از معضلات اقتصادی و اجتماعی اینگونه مناطق را مرتفع کرد.
شکل 1: ثمره بیابانزایی و تولید ریزگردها، دخالت های ناآگاهانه انسان در طبیعت
2-مواد و روشها:
1-2-بیابانهای ایران
شکل 2- پراکنش بیابانهای ایران بر روی نقشه
حدود 32/7 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، ايران با 2/1 درصد خشكي هاي جهان، 2/4 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 3/08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقليم خشك و فراخشك قرار دارد كه 3/1 برابر درصد جهاني (19/6 درصد) است. در حال حاضر سرانه بيابان در كشور0/5 هكتار است، در حاليكه سرانه جهاني آن 0/22 هكتار مي‌باشد.
جدول شماره 1: سطح اراضي بياباني ايران
| اراضي بياباني | مساحت(هکتار) | درصد |
| كوير | 5838375 | 17.9 |
| تپه‌هاي ماسه‌اي | 1762136 | 5.4 |
| پهنه‌هاي ماسه‌اي | 615042 | 1.9 |
| دق‌هاي رسي | 435803 | 1.4 |
| اراضي شور و نمك‌زار | 6558281 | 20.1 |
| اراضي بدون پوشش و بيرون زدگي سنگي | 17366855 | 53.3 |
| جمع | 32576492 | 100 |
2-2-ریزگردها
در ایران سرچشمه اصلی ریزگرد باد شمال است. این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابانهای عراق و سوریه سرازیر میشود و تا خلیج فارس و رسیدن به آبهای آزاد پیش می‌رود. جریان‌های خشک هوای عربستان و عدم توجه به محیط زیست و بیابانزدایی در عراق باعث خشک‌شدن بسیاری از باتلاق‌های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده‌است. در گذشته سه کشور ایران، عراق، و عربستان به صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند. مالچ نوعی فراورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در بیابانها استفاده میشود. جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها در دهه ۲۰۰۰ میلادی سبب فراموشی این کار، و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران، و سرانجام تقریباً در سراسر ایران شد. توفان اخیر، که به گفته برخی اهالی بغداد بدترین توفان غبار زندگیشان بوده‌است، سبب بیشترین میزان ریزگرد در سه دهه اخیر ایران شد و ترکیب غبار با آلاینده‌های شهری ریزگرد خطرناکی را تولید کرد که صدها شهروند را به بیمارستان کشاند. درباره علت افزایش ریزگرد اخیر همچنان نظر یکسان یا فراگیری وجود ندارد. برخی آن را همچنان شدت یافته پدیده می دانند، برخی آن را به فرایند بیابان زایی در عراق، شدت یافته بدلیل مرداب زدایی در جنگ امریکا، دانسته و دیگران آن را به شکل گیری پدیده های جوی دیگر در خاور میانه نسبت می دهند. وجود مواد رادیو اکتیو در ریزگرد همچنان تایید نشده اما شواهد غیر رسمی از آن خبر می دهند. پروژه ریزگرد در حال حاضر، بخش بزرگی از تحقیقات آکادمیک و ژورنالیستی فارسی و انگلیسی را در باره این پدیده گرد آوری کرده است.
شکل 3: تاثیر گذاری ریزگردها بر کلان شهر تهران
3-2-بیابانزایی
بيابانزايي به فرايند تخريب سرزمين، زوال زيست‌بوم‌هاي طبيعي يا كاهش توان توليد زيستي اراضي در مناطق خشك، نيمه‌خشك و خشك نيمه‌مرطوب ناشي ازعوامل انساني و محيطي اطلاق مي‌گردد. اگر چه 32/5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 43/7 ميليون هكتار آن در زمره اكوسيستم بياباني است. 20 ميليون هكتار از اكوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است. از این مقدار 6/4 ميليون هكتار در محدوده كانون‌هاي بحراني است كه در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان كشور پراكنده است. چنین شرایطی باعث شده که بيش از 20 درصد مساحت كشور را اراضی بيابانی تشكيل دهند. در مناطق خشك و فراخشك ايران با توجه به شرايط اقليمي و همچنين عوامل انساني بيابانزا از قبيل افزايش جمعيت، چراي مفرط، برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغيير كاربري اراضي، برداشت غیر معادن سطحی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی، پديده بيابانزايي رشد فزاينده‌اي دارد.
شکل 4: شتاب بیابانزایی در اثر فرایند تخریب سرزمین
4-2- ناحیه استراتژیک ایران وتورانی محل مناسبی برای اجرای طرحهای پیشنهادی در ایجاد سپری مقاوم در مقابل با بیابانزایی
شکل 5: ناحیه ایران و تورانی بر روی نقشه
مساحت جنگلهای ناحیه اکولوژیکی ايران و توراني كه قسمت اعظم فلات مركزي ايران را در برگرفته 4666941 هکتار است. اين منطقه بر اساس شرايط توپوگرافي و ارتفاع به دو منطقه كوهستاني با آب و هواي سرد و منطقه جلگهاي با آب و هواي بياباني و گرم و خشك تقسيم ميشود. هر چند كه شرايط جوي منطقه موجب پراكندگي و فاصله زياد درختان شده اما بدليل وسعت زياد داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحويكه 69 درصد فلور ايران در اين ناحيه قرار گرفته است.گونه‌های اصلی منطقه کوهستانی بنه، بادام و ارس و گونه‌های اصلی منطقه جلگهاي گز، تاغ، قیچ و اسکنبیل مي‌باشد. بیش از یک سوم وسعت کشور را مناطق بیابانی و کویری تشکیل می دهد که نقش مهمی در تعادل میان اکوسیستمهای کشور وحتی منطقه دارد و بالطبع رویشگاههای جنگلی این ناحیه با وسیع ترین ناحیه رویشی کشور را شامل می شود، که بدليل وسعت زياد داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحويكه 69 درصد فلور ايران در اين ناحيه قرار گرفته است. این رویشگاه تمام فلات مرکزی ایران از شیبهای جنوبی البرز در شمال تا دامنه های زاگرس در قسمت غرب و جنوب غربی گرفته ،تا مرزهای ایران وافغانستان وروسیه سابق پیش رفته ودر سمت شمال غربی تا آذربایجان ادامه پیدا می کند .به دلیل گستردگی ناحیه واختلافات اقلیمی، جنگلهای این ناحیه به دو بخش کوهستانی وجلگه ای تقسیم می گردد. گرمای تابستان همراه با خشکی بر شدت بی آبی می افزاید و موجب می شود همواره یک نمای تشنه به آب داشته باشد وپوشش گیاهی تقلیل یابد. عمده ترین بهره برداریهای معمول در جنگلهای این ناحیه عبارتند از تامین چوب وبهره برداری از میوه درخنان جنگلی و نیز چرای دام در عرصه جنگل ذخیره گاه بیوسفر توران در این ناحیه رویشی قرار دارد که با 1.8 میلیون هکتار یکی از 9 ذخیره گاه بیوسفر ایران می باشد. تاکنون 604 گونه گیاهی در این ذخیره گاه شناسایی شده است که از این میان 64 گونه در دنیا منحصراًدر این ناحیه یافت می شوند بنابراین اجرای طرحهای پیشنهادی در این مقاله بعنوان سپری مقاوم در مقابله با بیابانزایی در ناحیه استراتژیک ایران وتورانی میباشد و میتواند با تحقق بخشیدن اهداف سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در اجرای پروژه های مرکز جنگلهای خارج از شمال توسعه فضای سبز، جنگلکاری، نگهداري و توسعه ذخيره گاههاي جنگلي، توسعه درختکاری، کاربرد گونه های اقتصادی، طرح نهضت سبز با استفاده از گونه های کم آب(تغییر گونه های پر آب و غیر بومی به گونه های کم آب ایران و تورانی)، حفاظت و احیاء جنگلهای ایرانی و تورانی و ترسیب کربن تسهیل بخشد و نهایتا در نیل به اهداف و برنامه های دفتر بیابانزدایی در مقابله با بیابانزایی و گرد و غبار سازمان مذکور را یاری نماید.
5-2- مقابله با ریزگردها و بیابانزایی
در ايران طي چهاردهه گذشته فعاليتها واقدامات وسيعي در زمينه مقابله با بيابانزايي و كنترل فرسايش بادي و جلوگيري از حركت ماسه هاي روان انجام شده است كه بعنوان يكي از مهمترين مصاديق مقابله با بيابان زايي شناخته شده است ليكن عليرغم اقدامات انجام شده بعلت تشديد عوامل انساني و بيابان زايي و نگرش بخشي به اين مقوله متاسفانه بخشي وسيعي از عرصه هاي كشور تحت سيطره تخريب سرزمين و خسارات ناشي از آن مي باشد. بیش از سه دهه از برنامه های بیابانزدایی با احداث حدود 2 میلیون هکتار جنگلهای دست کاشت تاغزار توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری با توجه به اهميت موضوع، سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور طرح تثبيت شن‌هاي روان و بيابانزدايي را اجرا مي‌كند كه حاصل آن حفاظت از شهرها و روستاها، مراكز اقتصادي و توليدي، مراكز نظامي و خطوط مواصلاتي بوده است، که روند آن در مناطق بحرانی بدلیل تک گزینی گونه تاغ حدود 50 درصد آنها به دیرزیستی رسیده است و مشکلات عدیده ای را در پی خواهد داشت، لذا تنها با اقدام یک سازمان دولتی با هزینه های هنگفتی که در بر دارد امکان پذیر نخواهد بود. دراين مقاله مشارکت سرمایه گذاران و مردم بمنظور همکاری در اهداف سازمان جنگلها، مراتع و آبخیرزداری کشور در مقابله با بیابانزایی و پدیده گرد وغبار با توسعه جنگلکاری های در این مناطق با استفاده از گونه های خوشخوراک و مورد علاقه شتر در مناطق بیابانی و بحرانی می باشد. استفاده از رویکردهای مدیریتی و اقتصادی برای تامین نيازهاي اجرايی در مقابله با پديده ریزگردها و بیابانزایی در راستاي اجرايي كردن برنامه اقدام ملي مقابله با بيابان زايي و كاهش اثرات خشكسالي به منظور تحقق اهداف كمي و كيفي سند افق1404 با تاكيد بر برنامه پنجم سازندگي ارائه گرديده است. اجرای طرح مذکور با داشتن آیتم های گوناکون مدیریتی و اقتصادی از روند بیابانزایی جلوگیری می نماید. با توجه به وضعیت موجود موارد ذیل بمنظور توسعه جنگلکاریها مورد توجه قرار گیرد.
1-5-2- توسعه و عملیات پرورشی جنگلکاری ها
اجرای صحیح ضوابط کاشت درختان و درختچه های خوشخوراک با ایجاد تنوع زیستی گونه ای با توجه به شرایط اکولوژیکی هر منطقه نه تنها باعث بهبود پوشش گیاهی و تعلیف بهتر آن توسط شتر می شود، بلکه موجب میشود سطح خاک از خطر تولید به ریزگردها و بیابانزایی حفظ گردد. لذا انتخاب بهترین روش کاشت با رعایت فواصل کشت که عموما 10*8 و در سطح وسیع انجام می شود، و نیزانتخاب گیاه مناسب بر اساس ناحیه ایران و تورانی از مهمترین عوامل موثر بر موفقیت طرح های اصلاحی و احیائی میباشد. توسعه جنگلکاریها دست کاشت مناطق بیابانی و توسعه آن با هدف غنی سازی و ایجاد تنوع زیستی بمنظور جلب اکوتوریسم، حفظ حیات وحش و حیوانات شکاری، پایداری اکوسیستم مناطق بیابانی و تامین علوفه مورد نیاز شتر و همچنین ترسیب کربن انجام می گیرد. ایجاد تنوع زیستی ضمن تحقق موارد مذکور، ایجاد تنوع غذایی برای شتر بمنزله حفظ این جنگلها در مقابل دیرزیستی است تا دچارآفات و بیماریها، خشکیدگی در اثر رقابت ریشه ها و سیر قهقرایی نشود. مطالعات انجام شده برای ایجاد تنوع زیستی در واقع پیوند زدن ارزش تنوع زیستی به ارزش حفاظت زیستگاه طبیعی است که منجر خواهد شد ضمن حفاظت از تنوع زیستی، زیستگاه طبیعی نیز احیاء شود و بالاخص علوفه مورد نیاز شتر که دام اقتصادی مناطق بیابانی است تامین گردد. گیاهان مختص مناطق بیابانی که برای ایجاد تنوع زیستی انتخاب می شوند، بطور مستقیم وغیر مستقیم برای مقابله با بیابانزایی و حفظ محیط زیست سودمند هستند و میتوانند ضمن مقابله با بیابانزایی وجلوگیری از دیر زیستی مورد تعلیف شتر قرار بگیرند. ارزش این گیاهان بدلیل انتخاب آنها از سایر گیاهان معمولی یا تک گزین در مقابله با بیابانزایی، بیشتر می باشد. در اثر تعلیف شتر بر روی این گیاهان هرس طبیعی انجام می شود، که این امر می تواند به ایجاد تعادل بین ریشه وساقه کمک کند وموجب شادابی و طول عمر گیاه وبالا بردن رشد کیفی و سرحالی شتر نیز واقع شود. همچنین از بروز عوارض ناشی از استفاده از ساییدگی دندان و کچلی شتر در اثر تعلیف برگ درختان تاغ بعلت داشتن سیلیس و گیاه آتریپلکس جلوگیری نماید. توسعه جنگلکاریها طی سه مرحله (مرحله اول و دوم سه سال و مرحله سوم بصورت بلند مدت و پایدار ) انجام می شود، که پس از رشد کامل با همزیستی شتر براساس سیستم چرایی و زمینه سازی برای سایر موارد اقتصادی که بطور غیر مستقیم مانند اکوتوریسم، صنایع دستی، برقراری توسعه پایدار برای کشاورزی ودامداری که بمنظور ایجاد اشتغال و درآمد و توانمند سازی جوامع محلی تاثیر می گذارند، به بهره برداری اقتصادی می رسد.
2-5-2- گیاهان مناسب در توسعه و غنی سازی جنگلکاریها
گیاهان مناسب در توسعه جنگلکاریها بمنظور غنی سازی و ترسیب کربن برای مقابله با ریزگردها و بیابانزایی و تامین علوفه مورد نیاز شتر عبارتند از: تـــاغ ، قره داغ، خار شتر، اسکنبیل، گورگیاه، مزج، اسفناج وحشی یا اتریپلکس، علف پشمکی، خورنا چبر، علف شور، برشتک، اشنان، خیـــو، علف چمنی، چچم، چوج، کاورس، کنــار، آکاسیا ویکتوریا، نیــل، دونی، درمنــه دشتی، استبرق، لگنجی، پانیکوم، گــون، پنی زیتوم، صبر زرد لاتـــی، خارخسک، شنبلیله، کهور، آسـه، قیــچ و گـــز. ضمنا باید در نظر داشت شتر ها در زمستان ها و همچنين سالهاي كم باران، غذاي كافي را از جنگلهای دست کاشت نمي توانند بدست آورند. اين مشكل در كاهش توليد از جمله آبستني آنها تاثير فراوانی دارد. از نظر اقتصادي به صرفه است كه شتر داران مدت كوتاهي از زمستان را تغذيه دستي نمايند تا هم درختان فرصت كافي را براي رشد ساقه های جوان در سال بعد داشته باشند و هم صدمه اي به توليد شترها وارد نشود.
3-5-2- روش های عملیات پرورشی و غنی سازی جنگلکاریها در ایجاد تنوع زیستی
- تطبیق برنامه اجرایی پیش بینی شده برای مقابله با بیابانزایی از طریق توسعه جنگلکاریهای غنی سازی شده در مناطق بیابانی بمنظور تعلیف شتر و نیاز و ظرفیت اکولوژیکی مناطق مذکور بر اساس پتانسیل های بالقوه و بالفعل .
- پارسل بندی جنگلکاریهای غنی سازی شده به مساحت های 10 تا 15 هکتاری با توجه به وضعیت ژئومورفولوژی ، نوع خاک و پوشش گیاهی بمنظور مدیریت بهتر آن و ایجاد سیستم چرایی شتر .
-مشخص نمودن نوع عملیات اجرایی مورد نیاز در پارسل ها از قبیل پاکسازی، بذرکاری، بذرپاشی، کپه کاری، قرق و مدیریت چرای شتر، کنترل و جمع آوری هرز آب، زیر شکنی بین ردیف ها ی تاغ، استفاده از کمپوست گیاهی، مبارزه با آفات احتمالی در عرصه،
عملیات پرورشی، کاهش تراکم، ایجاد فضای مناسب برای تفریح و تفرح گردشگران وسایر اقدامات.
- انتخاب گیاهان اقتصادی با هدف احداث و توسعه جنگلکاریها، ایجاد تنوع زیستی، تعلیف شتر و نیز انتخاب شتر سالم و اصلاح شده.
4-5-2- ترسیب کربن
طرح ترسیب کربن که با هدف بیابانزدایی و احیای مراتع به عنوان موفق ترین پروژه سازمان ملل متحد با بومی سازی در خراسان جنوبی انجام گرفته است، طرح پیشنهادی نیز با ایجاد اشتغال و به کارگیری جوامع محلی تاثیر خوبی را با هدف مذکور، اما دارای پتانسیل های بیشتر و متعدد مدیریتی و اقتصادی در اشتغال و کسب در آمد قابل اجرا خواهد بود، که می تواند قابلیت تعمیم به سایر نقاط ایران و کشورهای منطقه و جهان را داشته باشد و برای نخستین بار در منطقه و دنیا، پروژه ای موفقی خواهد شد. این طرح میتواند با نظارت سازمان ملل متحد توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور با جلب همکاری جوامع محلی و ایجاد اشتغال برای آنها صورت بگیرد و بعنوان طرح بومی و ارزشمند قابل اجرا در سطح بین المللی به ثبت برسد. این طرح علاوه بر ایجاد اشتغال با رویکردهای مدیریتی و اقتصادی، به جذب دي اكسيد كربن اضافي جو توسط اندام‌هاي هوايي و زيرزميني درختان و درختچه هایی که در جنگلهای دست کاشت بمنظور غنی سازی و ایجاد تنوع زیستی کاشته شده منجر می شود و به منظور كاهش اثرات سوء پديده گرمايش زمين و ترسيب كربن کمک می کند و نیز عامل مهمی در مقابله با ریزگردها، بیابانزدایی و دفع چالشهای زیست محیطی محسوب خواهد شد.
شکل6: ایجاد اشتغال برای زنان جوامع محلی با تولید نهال بمنظور اجرای طرح ترسیب کربن در خراسان جنوبی
در ایران سرچشمه اصلی ریزگرد باد شمال است. این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابانهای عراق و سوریه سرازیر میشود و تا خلیج فارس و رسیدن به آبهای آزاد پیش می‌رود. جریان‌های خشک هوای عربستان و عدم توجه به محیط زیست و بیابانزدایی در عراق باعث خشک‌شدن بسیاری از باتلاق‌های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده‌است. در گذشته سه کشور ایران، عراق، و عربستان به صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند. مالچ نوعی فراورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در بیابانها استفاده میشود. جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها در دهه ۲۰۰۰ میلادی سبب فراموشی این کار، و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران، و سرانجام تقریباً در سراسر ایران شد. توفان اخیر، که به گفته برخی اهالی بغداد بدترین توفان غبار زندگیشان بوده‌است، سبب بیشترین میزان ریزگرد در سه دهه اخیر ایران شد و ترکیب غبار با آلاینده‌های شهری ریزگرد خطرناکی را تولید کرد که صدها شهروند را به بیمارستان کشاند. درباره علت افزایش ریزگرد اخیر همچنان نظر یکسان یا فراگیری وجود ندارد. برخی آن را همچنان شدت یافته پدیده می دانند، برخی آن را به فرایند بیابان زایی در عراق، شدت یافته بدلیل مرداب زدایی در جنگ امریکا، دانسته و دیگران آن را به شکل گیری پدیده های جوی دیگر در خاور میانه نسبت می دهند. وجود مواد رادیو اکتیو در ریزگرد همچنان تایید نشده اما شواهد غیر رسمی از آن خبر می دهند. پروژه ریزگرد در حال حاضر، بخش بزرگی از تحقیقات آکادمیک و ژورنالیستی فارسی و انگلیسی را در باره این پدیده گرد آوری کرده است.
شکل 3: تاثیر گذاری ریزگردها بر کلان شهر تهران
3-2-بیابانزایی
بيابانزايي به فرايند تخريب سرزمين، زوال زيست‌بوم‌هاي طبيعي يا كاهش توان توليد زيستي اراضي در مناطق خشك، نيمه‌خشك و خشك نيمه‌مرطوب ناشي ازعوامل انساني و محيطي اطلاق مي‌گردد. اگر چه 32/5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 43/7 ميليون هكتار آن در زمره اكوسيستم بياباني است. 20 ميليون هكتار از اكوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است. از این مقدار 6/4 ميليون هكتار در محدوده كانون‌هاي بحراني است كه در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان كشور پراكنده است. چنین شرایطی باعث شده که بيش از 20 درصد مساحت كشور را اراضی بيابانی تشكيل دهند. در مناطق خشك و فراخشك ايران با توجه به شرايط اقليمي و همچنين عوامل انساني بيابانزا از قبيل افزايش جمعيت، چراي مفرط، برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغيير كاربري اراضي، برداشت غیر معادن سطحی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی، پديده بيابانزايي رشد فزاينده‌اي دارد.
شکل 4: شتاب بیابانزایی در اثر فرایند تخریب سرزمین
4-2- ناحیه استراتژیک ایران وتورانی محل مناسبی برای اجرای طرحهای پیشنهادی در ایجاد سپری مقاوم در مقابل با بیابانزایی
شکل 5: ناحیه ایران و تورانی بر روی نقشه
مساحت جنگلهای ناحیه اکولوژیکی ايران و توراني كه قسمت اعظم فلات مركزي ايران را در برگرفته 4666941 هکتار است. اين منطقه بر اساس شرايط توپوگرافي و ارتفاع به دو منطقه كوهستاني با آب و هواي سرد و منطقه جلگهاي با آب و هواي بياباني و گرم و خشك تقسيم ميشود. هر چند كه شرايط جوي منطقه موجب پراكندگي و فاصله زياد درختان شده اما بدليل وسعت زياد داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحويكه 69 درصد فلور ايران در اين ناحيه قرار گرفته است.گونه‌های اصلی منطقه کوهستانی بنه، بادام و ارس و گونه‌های اصلی منطقه جلگهاي گز، تاغ، قیچ و اسکنبیل مي‌باشد. بیش از یک سوم وسعت کشور را مناطق بیابانی و کویری تشکیل می دهد که نقش مهمی در تعادل میان اکوسیستمهای کشور وحتی منطقه دارد و بالطبع رویشگاههای جنگلی این ناحیه با وسیع ترین ناحیه رویشی کشور را شامل می شود، که بدليل وسعت زياد داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحويكه 69 درصد فلور ايران در اين ناحيه قرار گرفته است. این رویشگاه تمام فلات مرکزی ایران از شیبهای جنوبی البرز در شمال تا دامنه های زاگرس در قسمت غرب و جنوب غربی گرفته ،تا مرزهای ایران وافغانستان وروسیه سابق پیش رفته ودر سمت شمال غربی تا آذربایجان ادامه پیدا می کند .به دلیل گستردگی ناحیه واختلافات اقلیمی، جنگلهای این ناحیه به دو بخش کوهستانی وجلگه ای تقسیم می گردد. گرمای تابستان همراه با خشکی بر شدت بی آبی می افزاید و موجب می شود همواره یک نمای تشنه به آب داشته باشد وپوشش گیاهی تقلیل یابد. عمده ترین بهره برداریهای معمول در جنگلهای این ناحیه عبارتند از تامین چوب وبهره برداری از میوه درخنان جنگلی و نیز چرای دام در عرصه جنگل ذخیره گاه بیوسفر توران در این ناحیه رویشی قرار دارد که با 1.8 میلیون هکتار یکی از 9 ذخیره گاه بیوسفر ایران می باشد. تاکنون 604 گونه گیاهی در این ذخیره گاه شناسایی شده است که از این میان 64 گونه در دنیا منحصراًدر این ناحیه یافت می شوند بنابراین اجرای طرحهای پیشنهادی در این مقاله بعنوان سپری مقاوم در مقابله با بیابانزایی در ناحیه استراتژیک ایران وتورانی میباشد و میتواند با تحقق بخشیدن اهداف سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور در اجرای پروژه های مرکز جنگلهای خارج از شمال توسعه فضای سبز، جنگلکاری، نگهداري و توسعه ذخيره گاههاي جنگلي، توسعه درختکاری، کاربرد گونه های اقتصادی، طرح نهضت سبز با استفاده از گونه های کم آب(تغییر گونه های پر آب و غیر بومی به گونه های کم آب ایران و تورانی)، حفاظت و احیاء جنگلهای ایرانی و تورانی و ترسیب کربن تسهیل بخشد و نهایتا در نیل به اهداف و برنامه های دفتر بیابانزدایی در مقابله با بیابانزایی و گرد و غبار سازمان مذکور را یاری نماید.
5-2- مقابله با ریزگردها و بیابانزایی
در ايران طي چهاردهه گذشته فعاليتها واقدامات وسيعي در زمينه مقابله با بيابانزايي و كنترل فرسايش بادي و جلوگيري از حركت ماسه هاي روان انجام شده است كه بعنوان يكي از مهمترين مصاديق مقابله با بيابان زايي شناخته شده است ليكن عليرغم اقدامات انجام شده بعلت تشديد عوامل انساني و بيابان زايي و نگرش بخشي به اين مقوله متاسفانه بخشي وسيعي از عرصه هاي كشور تحت سيطره تخريب سرزمين و خسارات ناشي از آن مي باشد. بیش از سه دهه از برنامه های بیابانزدایی با احداث حدود 2 میلیون هکتار جنگلهای دست کاشت تاغزار توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری با توجه به اهميت موضوع، سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور طرح تثبيت شن‌هاي روان و بيابانزدايي را اجرا مي‌كند كه حاصل آن حفاظت از شهرها و روستاها، مراكز اقتصادي و توليدي، مراكز نظامي و خطوط مواصلاتي بوده است، که روند آن در مناطق بحرانی بدلیل تک گزینی گونه تاغ حدود 50 درصد آنها به دیرزیستی رسیده است و مشکلات عدیده ای را در پی خواهد داشت، لذا تنها با اقدام یک سازمان دولتی با هزینه های هنگفتی که در بر دارد امکان پذیر نخواهد بود. دراين مقاله مشارکت سرمایه گذاران و مردم بمنظور همکاری در اهداف سازمان جنگلها، مراتع و آبخیرزداری کشور در مقابله با بیابانزایی و پدیده گرد وغبار با توسعه جنگلکاری های در این مناطق با استفاده از گونه های خوشخوراک و مورد علاقه شتر در مناطق بیابانی و بحرانی می باشد. استفاده از رویکردهای مدیریتی و اقتصادی برای تامین نيازهاي اجرايی در مقابله با پديده ریزگردها و بیابانزایی در راستاي اجرايي كردن برنامه اقدام ملي مقابله با بيابان زايي و كاهش اثرات خشكسالي به منظور تحقق اهداف كمي و كيفي سند افق1404 با تاكيد بر برنامه پنجم سازندگي ارائه گرديده است. اجرای طرح مذکور با داشتن آیتم های گوناکون مدیریتی و اقتصادی از روند بیابانزایی جلوگیری می نماید. با توجه به وضعیت موجود موارد ذیل بمنظور توسعه جنگلکاریها مورد توجه قرار گیرد.
1-5-2- توسعه و عملیات پرورشی جنگلکاری ها
اجرای صحیح ضوابط کاشت درختان و درختچه های خوشخوراک با ایجاد تنوع زیستی گونه ای با توجه به شرایط اکولوژیکی هر منطقه نه تنها باعث بهبود پوشش گیاهی و تعلیف بهتر آن توسط شتر می شود، بلکه موجب میشود سطح خاک از خطر تولید به ریزگردها و بیابانزایی حفظ گردد. لذا انتخاب بهترین روش کاشت با رعایت فواصل کشت که عموما 10*8 و در سطح وسیع انجام می شود، و نیزانتخاب گیاه مناسب بر اساس ناحیه ایران و تورانی از مهمترین عوامل موثر بر موفقیت طرح های اصلاحی و احیائی میباشد. توسعه جنگلکاریها دست کاشت مناطق بیابانی و توسعه آن با هدف غنی سازی و ایجاد تنوع زیستی بمنظور جلب اکوتوریسم، حفظ حیات وحش و حیوانات شکاری، پایداری اکوسیستم مناطق بیابانی و تامین علوفه مورد نیاز شتر و همچنین ترسیب کربن انجام می گیرد. ایجاد تنوع زیستی ضمن تحقق موارد مذکور، ایجاد تنوع غذایی برای شتر بمنزله حفظ این جنگلها در مقابل دیرزیستی است تا دچارآفات و بیماریها، خشکیدگی در اثر رقابت ریشه ها و سیر قهقرایی نشود. مطالعات انجام شده برای ایجاد تنوع زیستی در واقع پیوند زدن ارزش تنوع زیستی به ارزش حفاظت زیستگاه طبیعی است که منجر خواهد شد ضمن حفاظت از تنوع زیستی، زیستگاه طبیعی نیز احیاء شود و بالاخص علوفه مورد نیاز شتر که دام اقتصادی مناطق بیابانی است تامین گردد. گیاهان مختص مناطق بیابانی که برای ایجاد تنوع زیستی انتخاب می شوند، بطور مستقیم وغیر مستقیم برای مقابله با بیابانزایی و حفظ محیط زیست سودمند هستند و میتوانند ضمن مقابله با بیابانزایی وجلوگیری از دیر زیستی مورد تعلیف شتر قرار بگیرند. ارزش این گیاهان بدلیل انتخاب آنها از سایر گیاهان معمولی یا تک گزین در مقابله با بیابانزایی، بیشتر می باشد. در اثر تعلیف شتر بر روی این گیاهان هرس طبیعی انجام می شود، که این امر می تواند به ایجاد تعادل بین ریشه وساقه کمک کند وموجب شادابی و طول عمر گیاه وبالا بردن رشد کیفی و سرحالی شتر نیز واقع شود. همچنین از بروز عوارض ناشی از استفاده از ساییدگی دندان و کچلی شتر در اثر تعلیف برگ درختان تاغ بعلت داشتن سیلیس و گیاه آتریپلکس جلوگیری نماید. توسعه جنگلکاریها طی سه مرحله (مرحله اول و دوم سه سال و مرحله سوم بصورت بلند مدت و پایدار ) انجام می شود، که پس از رشد کامل با همزیستی شتر براساس سیستم چرایی و زمینه سازی برای سایر موارد اقتصادی که بطور غیر مستقیم مانند اکوتوریسم، صنایع دستی، برقراری توسعه پایدار برای کشاورزی ودامداری که بمنظور ایجاد اشتغال و درآمد و توانمند سازی جوامع محلی تاثیر می گذارند، به بهره برداری اقتصادی می رسد.
2-5-2- گیاهان مناسب در توسعه و غنی سازی جنگلکاریها
گیاهان مناسب در توسعه جنگلکاریها بمنظور غنی سازی و ترسیب کربن برای مقابله با ریزگردها و بیابانزایی و تامین علوفه مورد نیاز شتر عبارتند از: تـــاغ ، قره داغ، خار شتر، اسکنبیل، گورگیاه، مزج، اسفناج وحشی یا اتریپلکس، علف پشمکی، خورنا چبر، علف شور، برشتک، اشنان، خیـــو، علف چمنی، چچم، چوج، کاورس، کنــار، آکاسیا ویکتوریا، نیــل، دونی، درمنــه دشتی، استبرق، لگنجی، پانیکوم، گــون، پنی زیتوم، صبر زرد لاتـــی، خارخسک، شنبلیله، کهور، آسـه، قیــچ و گـــز. ضمنا باید در نظر داشت شتر ها در زمستان ها و همچنين سالهاي كم باران، غذاي كافي را از جنگلهای دست کاشت نمي توانند بدست آورند. اين مشكل در كاهش توليد از جمله آبستني آنها تاثير فراوانی دارد. از نظر اقتصادي به صرفه است كه شتر داران مدت كوتاهي از زمستان را تغذيه دستي نمايند تا هم درختان فرصت كافي را براي رشد ساقه های جوان در سال بعد داشته باشند و هم صدمه اي به توليد شترها وارد نشود.
3-5-2- روش های عملیات پرورشی و غنی سازی جنگلکاریها در ایجاد تنوع زیستی
- تطبیق برنامه اجرایی پیش بینی شده برای مقابله با بیابانزایی از طریق توسعه جنگلکاریهای غنی سازی شده در مناطق بیابانی بمنظور تعلیف شتر و نیاز و ظرفیت اکولوژیکی مناطق مذکور بر اساس پتانسیل های بالقوه و بالفعل .
- پارسل بندی جنگلکاریهای غنی سازی شده به مساحت های 10 تا 15 هکتاری با توجه به وضعیت ژئومورفولوژی ، نوع خاک و پوشش گیاهی بمنظور مدیریت بهتر آن و ایجاد سیستم چرایی شتر .
-مشخص نمودن نوع عملیات اجرایی مورد نیاز در پارسل ها از قبیل پاکسازی، بذرکاری، بذرپاشی، کپه کاری، قرق و مدیریت چرای شتر، کنترل و جمع آوری هرز آب، زیر شکنی بین ردیف ها ی تاغ، استفاده از کمپوست گیاهی، مبارزه با آفات احتمالی در عرصه،
عملیات پرورشی، کاهش تراکم، ایجاد فضای مناسب برای تفریح و تفرح گردشگران وسایر اقدامات.
- انتخاب گیاهان اقتصادی با هدف احداث و توسعه جنگلکاریها، ایجاد تنوع زیستی، تعلیف شتر و نیز انتخاب شتر سالم و اصلاح شده.
4-5-2- ترسیب کربن
طرح ترسیب کربن که با هدف بیابانزدایی و احیای مراتع به عنوان موفق ترین پروژه سازمان ملل متحد با بومی سازی در خراسان جنوبی انجام گرفته است، طرح پیشنهادی نیز با ایجاد اشتغال و به کارگیری جوامع محلی تاثیر خوبی را با هدف مذکور، اما دارای پتانسیل های بیشتر و متعدد مدیریتی و اقتصادی در اشتغال و کسب در آمد قابل اجرا خواهد بود، که می تواند قابلیت تعمیم به سایر نقاط ایران و کشورهای منطقه و جهان را داشته باشد و برای نخستین بار در منطقه و دنیا، پروژه ای موفقی خواهد شد. این طرح میتواند با نظارت سازمان ملل متحد توسط سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور با جلب همکاری جوامع محلی و ایجاد اشتغال برای آنها صورت بگیرد و بعنوان طرح بومی و ارزشمند قابل اجرا در سطح بین المللی به ثبت برسد. این طرح علاوه بر ایجاد اشتغال با رویکردهای مدیریتی و اقتصادی، به جذب دي اكسيد كربن اضافي جو توسط اندام‌هاي هوايي و زيرزميني درختان و درختچه هایی که در جنگلهای دست کاشت بمنظور غنی سازی و ایجاد تنوع زیستی کاشته شده منجر می شود و به منظور كاهش اثرات سوء پديده گرمايش زمين و ترسيب كربن کمک می کند و نیز عامل مهمی در مقابله با ریزگردها، بیابانزدایی و دفع چالشهای زیست محیطی محسوب خواهد شد.
شکل6: ایجاد اشتغال برای زنان جوامع محلی با تولید نهال بمنظور اجرای طرح ترسیب کربن در خراسان جنوبی
 |
5-5-2- ساماندهی و توسعه پرورش شتر همگام با توسعه جنگلکاریها در مقابله با بیابانزایی
عدم شناخت صحیح از وضعیت زیستی شتر باعث شده که عده ای بویژه بعضی افراد ناآگاه به علوم منابع طبیعی و محیط زیست با اتهام به شتر در تخریب بیابان او را نادیده بگیرند، در صورتیکه با مهار شتر میتوان با بیابانزایی مقابله کرد و وضع نابسامانی که در توسعه پرورش شتر بوجود آمده را ساماندهی کرد و از افزایش قیمت گوشت شتر که عامل تعیین نرخ دیه و گرانی های نامحسوس ناشی از بی توجهی به این حیوان که در قرآن و روایات از آن نقل شده است جلوگیری کرد. حدود 75درصد از شترهای جهان در کشورهای اسلامی پرورش داده می شوند واین درحالی است که ایران از نظرپرورش شتر دردنیا مقام بیستم و در آسیا رتبه هفتم را دارد، ولی از نظر پتانسیل، عرصه پرورش وامکان تولید کیفی وکمی گوشت و محصولات آن حائز اهمیت است ومیتواند مقام بالاتری را از هر لحاظ در دنیا کسب نماید. همانگونه که در بخش توسعه و غنی سازی جنگلکاریها گفته شد، یکی از اهداف این بخش تامین علوفه و ساماندهی شتر در این جنگلهاست. بنابر این برای توسعه پرورش شتر باید اقدامات ویژه ای را انجام دهیم، که مهمترین مسئله در توسعه پرورش شتر سرگردانی او است. سرگردانی شترها بعلت بی توجهی ساربانان و صاحبان آن از یک سو و بیابانزایی در اثرعوامل سوء انسانی از سوی دیگر موجب تشدید بحران مناطق بیابانی گردیده و ازطرفی باعث ایجاد مشکلات پرورش، نقصان تولید گوشت ومحصولات شتر شده است، که با مدیریت وبرنامه ریزی صحیح بااصول فنی وسیاستگزاری با جلب مشارکت وسرمایه گذاری ملی در مناطق بیابانی میتوان این معضل اقتصادی–اجتماعی را برطرف نمود متاسفانه بزرگترين مشكل شترداري در كشور، رها و آزاد بودن شتر ها و پرورش نيمه وحشي آنهاست. سرگردانی شترها نه بمنزله چرای آزادانه آنها نیست، زیرا شترفقط درحالت طبیعی وآزادانه چرای مناسب انجام میدهد بنابراین سرگردانی آنها بخاطر بی توجهی ساربانان و صاحبانشان می باشدکه مصادیق آن حادثه آفرینی ها در طول مسیرهای جاده ای وریلی مناطق بیابانی کشور وعدم شناسایی آنها بوده است، لذا ضمن کنترل دقیق درآزاد نگه داشتن شتر برای تحت كنترل در آوردن آنها بایستی با استفاده از میکروچیپ در شناسایی شترها و احداث محلی برای جمع آوري محصولات و محلی مخصوص برای پرواربندي شتر باید اقدام نمود. با رعایت موارد مذکورمیتوان در تولید بهتر و به صرفه تر گوشت و محصولات شتر مانند شیر، پشم و کرک وپوست و چرم و سایر فراورده ها کمک کرد.
شکل 7: وابستگی زیستی شتر به مناطق بیابانی و لزوم توسعه پرورش او در این مناطق6-2- فرهنگ سازی
شناخت کامل از قداست طبیعت که بیابانها بخشی از آن است، با احترام شمردن آن، بعنوان ثروتهای الهی، که از نظر قرآن کریم جزو انفال می باشد و نیز بعنوان عاملی تاثیر گذار در محیط زیست بشر، موجب توسعه پایدار در مناطق بیابانی خواهد شد و انسانها با تعلق خاطر و رغبت بیشتری به فرهنگ زیست محیطی خود که به آن وابسته هستند خواهند پرداخت. آموزه های دینی از دیدگاه قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین (ع) نقش به سزایی را در اشاعه فرهنگ منابع طبیعی ایفا خواهد کرد، بطوریکه رهبر معظم انقلاب اسلامی با الهام از الگوی فرهنگ غنی اسلامی فرموده اند " فرهنگ منابع طبیعی باید به معارف عمومی تبدیل شود " و نیز معظم له در دیدار اعضاء هیئت علمی همایش محیط زیست ، دین و فرهنگ در تاریخ 29/3/1380 فرمودند: " از نظر اسلام، طبیعت متعلق به انسان و او امانتدار این نعمت الهی برای نسلهای بعدی است. لذا کسی که اقدام به تخریب محیط زیست کند به این امانت و به نسلهای بشری خیانت کرده است"، همچنین معظم له در دیدار با مسئولین منابع طبیعی و محیط زیست در تاریخ 17 /12/ 1393 با مهم شمردن نقش آفرینی مردم برای حفظ محیط زیست و فرهنگ سازی در جامعه بوسیله رسانه ملی، آب و خاک را سه عنصر اصلی در محیط زیست برشمردند و فرمودند،برای حل مسائلی همچون آلودگی هوا در کلان شهرها، و پدیده گرد و غبار و همچنین کمبود آب و فرسایش خاک، بیشتر از تبلیغات، باید کار و تلاش جدی و پیگیری مستمر انجام داد. بنابراین با توجه به رهنمودهای مقام معظم رهبری نيازمند عزم ملي براي تقويت فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی بعنوان پایه و ستون محکم اقتصاد کشور برای داشتن محیط زیستی عادلانه و سالم، با اجرای مدیریت جهادی در سطح اقشار مختلف جامعه هستیم.
شکل8: دیدار مسئولین منابع طبیعی و محیط زیست با رهبر معظم انقلابهر عاملي كه باعث شود در يك بهره بردار منابع طبیعی یا یک شهروند درك اهميت تغيير رفتار بوجود آيد و با اعتماد به نفس خود را در اين رابطه تغيير دهد، انگيزه وي را براي ايجاد تغيير رفتار بالا مي برد. برگزاری کارگاه های آموزشی، بازدیدها، دوره های آموزشی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت از عوامل مهمی هستند که در ایجاد این تغییرات میتوانند موثر واقع شوند و ضمن فرهنگ سازی، فنون ومهارتهای مردم را در زمینه منابع طبیعی، محیط زیست و مدیریت مناطق بیابانی در جلوگیری از پدیده ریزگردها و بیابانزایی ارتقاء دهد. اگر در جامعه اي تمامي خصوصيات يك فرهنگ خلاق زيست محيطي موجود باشد آن جامعه به يك محيط زيست فرهنگي تبديل ميشود. اگر محيط طبيعي، زیستی و فرهنگي انسان با هم مرتبط باشند، بقاي هر دو حفظ خواهد شد. اخلاق زيست محيطي، رفتار ايده آل بشر نسبت به محيط زندگي خود اعم از محيط طبيعي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي است و چنانچه افراد يك جامعه داراي یک چنين خصوصياتي باشند، شرايط لازم را براي کنترل بحران های طبیعی بمنظور دفع چالشهای زیست محیطی جهت توسعه پايدار فراهم خواهند کرد.
| بازدید : 2480 | 7 تير 1394 ساعت 10:57 ق.ظ |
درحال بارگزاری
درحال بارگزاری
